Wat doet EU tegen Polen? ‘Dit gaat over de samenhang van de Europese Unie’

De 27 EU-leiders spreken op de eerste dag van hun top in Brussel over het conflict over de rechtsstaat in Polen. Demissionair premier Mark Rutte zal proberen zijn collega’s ervan te overtuigen een keiharde lijn te trekken tegen Polen en de geldkraan dicht te draaien. De rel is hoog opgelopen omdat het land zich niets meer wil aantrekken van het Europees recht. 

Op de top zal ook worden gesproken over de hoge energieprijzen, corona, handel en buitenlandse zaken. Maar om het conflict met Polen kunnen de leiders niet heen. De kwestie zal “aangeroerd” worden, schrijft de voorzitter van de Europese Raad Charles Michel in zijn uitnodiging aan de regeringsleiders en staatshoofden.

De Poolse regering ondergraaft de rechtsbasis van de EU met haar toenemende greep op de rechterlijke macht en opstelling dat het EU-recht niet altijd voorrang heeft op de Poolse grondwet. Daarom steunt Nederland financiële maatregelen tegen Warschau, zal Rutte zeggen, zoals de Tweede Kamer hem ook heeft verzocht.

‘Gaat over de samenhang van de EU’

“Dit gaat over de samenhang, de cohesie van de Europese Unie en het respecteren van de statuten van de club. Dat is wat Polen niet doet”, zegt diplomatiedeskundige Robert van de Roer in Goedemorgen Nederland op NPO 1. Dat Nederland daar zwaar aan tilt, is geen verrassing. “Nederland is van oudsher een baken van de rechtsstaat, we hebben met Den Haag niet voor niets de juridische hoofdstad van de wereld. En Nederland is nu ook de kampioen van het rechtstaatmechanisme.”

“Dat is een mechanisme dat in werking kan treden als een land zich misdraagt”, zegt Van de Roer. Gedraag je je niet, dan krijg je geen geld, legt hij uit. Daarmee zijn EU-subsidies sinds 1 januari gekoppeld aan respect voor de rechtsstaat. “Maar daar moet je wel 27 lidstaten voor aan boord zien te krijgen. Zover is het nog niet.”

Volgens Van de Roer is de houding van Polen gevaarlijk omdat het “aanvreet aan waar we met z’n allen voor werken en voor bestaan”. “Als je dit principe zou hanteren, slaat dat de bodem onder alles weg. Van de Europese markt tot aan Europese waarden.”

‘Polen kan alles dwarsbomen’

De Europese Commissie onderzoekt welke weg het beste te bewandelen, bijvoorbeeld naar het Europees Hof van Justitie stappen of EU-subsidies opschorten. Het Poolse coronaherstelplan ter waarde van 36 miljard euro heeft ze vooralsnog niet goedgekeurd. Maar het zou heel lastig kunnen worden om een andere sanctie uit te voeren, zegt Van de Roer. “Vanwege de unanimiteitsregel kan Polen alles dwarsbomen.” Ook waarschuwt hij dat “sabotage van Polen op andere onderdelen” op de loer ligt.

Voorzitter van de Europese Raad Michel wil niet dat de top gegijzeld wordt door ruzie. Al was het maar om Angela Merkels waarschijnlijke afscheid na zestien jaar bondskanselierschap en 107 EU-toppen niet te bederven. Zij is van de dialoog, niet van de confrontatie. “De wapens van Ursula von der Leyen (Voorzitter van de Europese Commissie, red.) liggen nu klaar, maar of ze vandaag of morgen gaan doorbijten is de vraag”, zegt Van de Roer.

‘EU moet tanden laten zien’

Dat is wel waar Nederland op hoopt. Als het aan de Tweede Kamer ligt, wordt de geldkraan dichtgedraaid. “De Europese Unie heeft het te ver laten komen”, zegt Volt-fractievoorzitter Laurens Dassen in Goedemorgen Nederland over de kwestie. Hij wijst naar de LHBTI-gemeenschap die in Polen onder druk staat, de inperking van persvrijheid en afnemende onafhankelijkheid van de rechtsspraak. “Het wordt nu echt tijd dat de Europese Unie zijn tanden laat zien.”

“Ik verwacht ook dat Rutte met die boodschap de komende dagen zijn collega’s meeneemt, om te zorgen dat er zeker uit het coronaherstelfonds geen geld naar Polen gaat, totdat zij de onafhankelijke rechtspraak in ere hebben hersteld”, aldus Dassen.

VVD-Kamerlid Ulysse Ellian is het eens met Dassen. “De mechanismes duren allemaal heel lang, dat heeft Polen haarfijn door. Maar we moeten ons goed beseffen dat op dit moment Polen nog vrolijk gebruik maakt van Nederlandse belastingcentjes. Wij dragen bij aan de EU en aan het coronaherstelfonds. Dus deze oproep van collega Dassen, die Rutte ook gaat overbrengen, is ontzettend belangrijk.” Ellian vindt niet dat Polen recht heeft op Europees geld, zolang het de regels van de EU aan zijn laars lapt.

Laatste uitweg

De vraag is of Rutte zijn collega’s meekrijgt. “Polen krijgt nu nog een uitweg”, zegt Van de Roer. “Komt er een goede beurt van de Poolse premier Mateusz Morawiecki op deze top, dan kan het zijn dat de situatie niet escaleert. Maar komt er weer stoere taal, dan is de kans heel groot dat het rechtsstaatmechanisme in werking gaat treden.”

LEES OOK: Confrontatie tussen Polen en het Europees Parlement: ‘Na Brexit misschien wel de grootste uitdaging voor de EU’

Door: Peter Visser