80 jaar geleden werd Auschwitz bevrijd: 'Hoe het werkelijk was, is niet te beseffen'

Het is maandag precies 80 jaar geleden dat concentratiekamp Auschwitz werd bevrijd. In het kader daarvan vindt een sobere herdenking plaats waar ook verschillende koninklijke gasten en politici bij aanwezig zijn. Zij zullen echter niet aan het woord komen, "omdat er nog mensen zijn die het kunnen navertellen. Zij zullen alle aandacht krijgen", vertelt EenVandaag-verslaggever Harm van Atteveld in Goedemorgen Nederland op NPO 1.

Het vernietigingskamp werd op 27 januari 1945 rond 15.00 uur ontdekt door de Sovjets. Alhoewel de meesten van de gevangenen werden gedwongen om een dodenmars te lopen, waren ongeveer 7.000 achtergelaten.

De Russische soldaten waren geschokt door de omvang van de gruwelijkheden en probeerden de uitgemergelde overlevenden te helpen waar het kon. De dag werd later uitgeroepen tot Internationale Herdenkingsdag van de Holocaust. In Auschwitz vonden ruim een miljoen mensen een geplande dood.

Nederlandse bewaaksters in Auschwitz

Van Atteveld maakte samen met historisch onderzoeker Stijn Reurs de podcastserie De Nederlandse bewaaksters van Auschwitz, waarin duidelijk werd dat van de 24 Nederlandse bewakers van het kamp, negen vrouw waren. "Mensen wisten niet dat er 25.000 Nederlanders bij de SS zaten, wat ertoe leidde dat 24 Nederlanders het kamp bewaakten."

Hij vond het huiveringwekkend om te onderzoeken hoe deze vrouwelijke bewaaksters in Auschwitz terechtkwamen. Een eenduidig antwoord is ook niet te vinden, vertelt hij. "Ze hebben niet gesolliciteerd om in het grootste vernietigingskamp ter wereld te werken. Het zijn kleine beslissingen geweest die ertoe hebben geleid dat ze hier onderdeel van zijn geworden. Hele gewone vrouwen die een radartje zijn geworden in het moordsysteem dat Auschwitz was."

'Het kwaad zit in ons allemaal'

De belangrijkste bron voor de podcastserie was het oorlogsarchief van het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR). "Daar liggen de dossiers en de namen van deze mensen zijn hierin te vinden. We konden inzien wat er is opgeschreven in de naoorlogse rechtspleging over de vrouwen die destijds als bewaakster in Auschwitz werkten." Over het dossier kwam na de openstelling ook veel kritiek.

Van Atteveld maakte daarnaast gebruik van een wereldwijd videoarchief, geïnitieerd door filmproducent Steven Spielberg. Hij heeft bijna 52.000 Holocaustoverlevenden geïnterviewd in de jaren 90, nadat hij de USC Shoa Foundation oprichtte. "Dat zijn interviews van twee uur geworden, waarin zij vertellen over hoe het rook als je Auschwitz binnenkwam en dat ze afscheid moesten nemen van dierbaren, wat voor altijd was. Het komt tot leven als je mensen erover hoort praten."

Hij denkt dat het "kwaad in ons allemaal zit en dat bij iedere kleine beslissing die je neemt, je heel goed bij jezelf te rade moet gaan of je dit wel moet doen".

'Het is gewoon niet uit te leggen'

80 jaar geleden werd Auschwitz dus bevrijd, maar voor de overlevenden staan de gruwelen en trauma's nog altijd in het geheugen gegrift. "Ik heb het als enige overleefd van mijn familie", vertelde de Joodse Ruth Bloch (99) aan de NOS. Ze vluchtte uit nazi-Duitsland naar Amsterdam, waar ze werd opgepakt en in Auschwitz terechtkwam. "Het is gewoon niet uit te leggen. Dat zeg ik tegen mensen die naar Auschwitz gaan om er te kijken. Dat is Auschwitz niet, je kunt het nooit namaken."

"Hoe het werkelijk was, kan je bijna niet beseffen", beaamt Jörgen Raymann, lid van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. "Ook bij de herdenking zondag in Amsterdam in het Wertheimpark hoor je weer verhalen van mensen die het overleefd hebben. Een periode waaruit we nog zo ontzettend veel kunnen leren, ook in deze tijd."

Ook aanwezig bij de herdenking waren kinderen van de basisschool die het verhaal van hun grootouders vertelden. "De generatie die het heeft meegemaakt, wordt steeds kleiner. Juist daarom moeten we de verhalen blijven vertellen, ook voor bewustwording aan de generatie na ons."

Schrijnend voorbeeld

In de podcastserie komen meerdere treurige voorbeelden aan bod, vertelt Van Atteveld. "Er zijn getuigenissen van mensen die werden afgetuigd door gevangenbewaarsters. Een overlevende die daarvan getuige was vertelde daar later over in een verhoor. Degene die de gevangene aftuigde bleek iemand te zijn die op dezelfde middelbare school zat in Utrecht."

"Dat zijn details die mij hebben geraakt", onderstreept hij. "Dat je ziet dat mensen ooit bij elkaar in de klas kunnen hebben gezeten en een paar jaar later is er één kaalgeschoren en van al het menselijke ontdaan, terwijl diegene werd bewaakt door een mogelijk oude klasgenoot."

In totaal zijn tussen 1933 en 1945 naar schatting bijna zes miljoen Joden en honderdduizenden Sinti en Roma, homoseksuelen en anderen vermoord door de nazi's. In Auschwitz zijn 1,1 miljoen mensen vermoord, waaronder 57.000 Nederlandse Joden. Van hen werden 38.000 direct vergast. Tijdens de herdenking zijn namens Nederland koning Willem-Alexander, koningin Máxima, prinses Amalia en premier Dick Schoof aanwezig.