Kan jouw buurjongen geronseld worden als Russische spion? 'Ze willen gewoon wat geld verdienen'

Het is geen opzichzelfstaand incident dat twee Nederlandse jongens zijn aangehouden wegens vermeende spionage voor de Russen, volgens Ruslandkenner Helga Salemon. Waarom zouden de Russen doodgewone, Europese burgers inzetten als spionnen en saboteurs? En hoe kwetsbaar zijn Europese jongeren? Salemon geeft uitleg in Goedemorgen Nederland: "Vaak weten jongeren niet eens waarom ze het doen; ze willen gewoon wat geld verdienen."

Europese veiligheidsdiensten signaleren al langer dat Rusland Europese burgers ronselt als zogenaamde "wegwerpspionnen". Een wegwerpspion is iemand die wordt ingezet voor simpele maar riskante klusjes, zoals foto’s maken van gevoelige gebouwen of het verspreiden van propaganda. Ze worden online geronseld, vaak via Telegram of andere sociale media, en hebben zelden enig idee wie hun opdrachtgever is.

Volgens Salemon hangt dit fenomeen van de wegwerpspion direct samen met de oorlog in Oekraïne. "Sinds het begin van de Russisch-Oekraïense oorlog treedt het Westen veel strenger op tegen Russische spionage en sabotage. Er zijn daarom ruim zeshonderd diplomaten uitgewezen, bijvoorbeeld bij ambassades. Dat was nadelig voor de Russen, want juist daar vindt vaak spionage plaats."

"Dus, wat hebben de Russen toen gedaan? Ze zijn op zoek gegaan naar lokale criminelen, waaronder kwetsbare jongeren in Nederland. Die ronselen ze. Vaak weten jongeren niet eens waarom ze het doen; ze willen gewoon wat geld verdienen."

Voor Rusland brengt deze strategie weinig risico's: als de spionnen worden betrapt, is er geen directe link naar de geheime dienst. Voor de jongeren zelf kan het echter desastreuze gevolgen hebben, van lange gevangenisstraffen tot levensgevaarlijke situaties. In Nederland kan spionage tot acht jaar cel opleveren.

Wie wordt gerekruteerd?

Moeten we waken voor meer incidenten met jonge "wegwerpspionnen" in de toekomst? "Er worden bij uitstek veel 'wegwerpspionnen' geronseld in Oekraïne", vertelt Salemon. "Daar spreken mensen Russisch en Russen bij de geheime dienst spreken veelal ook Oekraïens, dus die zijn wat makkelijker te benaderen." Ook Europeanen die eerder in Rusland hebben gewoond zijn een belangrijk doelwit, stelt de Duitse binnenlandse veiligheidsdienst Bundesamt für Verfassungsschutz (BfV).

Volgens de Oekraïense veiligheidsdienst SBU is 22 procent van alle gerekruteerden minderjarig; hoe die verhouding in de rest van Europa ligt, is onduidelijk. Volgens hoogleraar Terrorisme en Politiek Geweld Bart Schuurman zijn ronselacties in Nederland echter nog vrij uniek. "Duitsland is veel vaker doelwit van hybride operaties. Hele ernstige zaken ook, bommen, brandstichting, een moordplan tegen de directeur van defensiebedrijf Rheinmetall", zegt hij in De Telegraaf.

Oekraïense zaak: 'Ze kregen instructie om thuis bommen te maken'

"Ik heb hier ook een schokkend voorbeeld van", vertelt Salemon over wegwerpspionage. "Een tijdje geleden zijn in Oekraïne nog twee twee jongens van vijftien en zeventien jaar geronseld. Zij kregen de instructie om thuis bommen te maken in thermosflessen en ze vlakbij een treinstation in de West-Oekraïense stad Ivano-Frankivsk te leggen." Toen de jongens naar de afgesproken locatie liepen met de bommen in hun rugzakken, werden de explosieven op afstand geactiveerd. De oudste jongen was op slag dood, de jongste verloor zijn benen. Daarnaast raakten twee voorbijgangers gewond door de ontploffing.

Foto: De twee Oekraïense tieners Ivano-Frankivsk op 11 maart 2025, op weg om de bommen neer te leggen. Bron: SBU (Veiligheidsdienst van Oekraïne)

Het is nog onbekend wat voor straf de jongen die de ontploffing heeft overleefd zal krijgen. De veiligheidsdiensten kunnen geen directe lijnen naar Moskou bewijzen. "Dat waren dus wegwerpspionnen", aldus Salemon.

Preventie

Inmiddels nemen verschillende Europese landen maatregelen om wegwerpspionage de kop in te drukken. Duitsland voert sinds kort actief campagne om jongeren te waarschuwen, onder andere op sociale media. Onder de slogan 'Word geen wegwerpagent' worden scholieren en studenten gewezen op de risico’s van snelle bijverdiensten via onbekende online contacten. Er wordt benadrukt dat zelfs kleine opdrachten, zoals stickers plakken of een korte route lopen, worden gezien als spionage en in Duitsland tot tien jaar cel kunnen opleveren.

Foto: Een Duitse poster in het kader van de campagne tegen "wegwerpspionage". Bovenaan staat de slogan 'Kein Wegwerf-Agent Werden'; word geen wegwerpagent.

In Oekraïne krijgen jongeren voorlichting op school van de SBU. Daarnaast is er een speciale chatbot opgezet via Telegram waarop mensen melding kunnen maken als ze zijn benaderd voor spionageklussen.

In Nederland wordt nagedacht over een soortgelijke preventiecampagne. Het ministerie van Justitie en Veiligheid kijkt daarbij nadrukkelijk naar het Duitse voorbeeld. Er wordt gedacht aan waarschuwingsboodschappen op sociale media, vergelijkbaar met de eerdere campagne tegen ‘geldezels’, die burgers moest behoeden hun bankrekening te laten misbruiken voor witwassen.