Hoe houd je het leven in Auschwitz vol? 'Ik kon gelukkig een klein beetje toneelspelen'

Ima Spanjaard is een van de weinigen die het vernietigingskamp Auschwitz heeft overleefd. Nu, tachtig jaar na de bevrijding, vertelt haar zoon, dirigent Ed Spanjaard, hoe de Amsterdamse zich staande hield in het vernietigingskamp - en hoe dat haar veranderde als mens. "Als je toch eens wist wat een kracht zij ontwikkelde toen ze eruit kwam..."

Je moest in Auschwitz een soort innerlijke standaard opbouwen om door te kunnen gaan. Bij het opstaan vroeg ik mezelf: 'to be or not to be?' Letterlijk. En wat ik ook zei: 'Eerst komt het fressen (eten, red.), daarna komt de moraal'. Als ik mij dat weer goed had ingeprent, kon ik opstaan. Dan kon ik weer proberen de dag te verdragen.

"Als ik dit hoor, moet ik lachen", reageert Ed. Hij luistert in de studio van Goedemorgen Nederland op NPO 1 naar het bovenstaande verhaal van zijn moeder, een cassetteopname. Een opname die ze later in haar leven heeft gemaakt met een vriendin, Anneke. "Ja, luister toch eens naar die felheid. Ze had zo'n indringende aanwezigheid. Dat kwam door de oorlog: ze kon de dingen die ze niet wezenlijk vond makkelijk opzij schuiven."

Ed Spanjaard, samen met zijn moeder Ima. Let op: artikel gaat verder onder de foto.

Ima, geboren in 1920, werd als twintiger opgepakt tijdens een vluchtpoging naar Zwitserland. Ze werd eerst vastgehouden in België, maar kwam vervolgens in Auschwitz terecht. Bij binnenkomst in het nazi-kamp kreeg ze direct een tatoeage met haar kampnummer, net als de rest van de gevangenen. Dat ging niet zonder slag of stoot, vertelt ze op de cassette-opname: 

Ze namen een kroontjespen en een pot inkt en zetten in puntjes, vlak onder elkaar, je kampnummer op je huid. Maar omdat ze het vlug achter elkaar moesten doen, maakten ze nog wel eens fouten. Als dat zo was, maakten ze met diezelfde kroontjespen een grote, schuine streep door het nummer en plaatsten ze het juiste nummer erboven. Net als een kind in een kladschrift. Dus, toen ik aan de beurt was, zei ik woedend: denk erom dat je het netjes doet! Toen begonnen ze zo vreselijk te lachen. Er kwam namelijk onder mijn nummer een driehoekje. Dat betekende dat ik vergast moest worden. 

Toch liet ze de tatoeage die ze vervolgens kreeg tot haar laatste adem op haar huid staan, vertelt Ed. "Weinig mensen deden dat. Tja, het was ook een soort van merk van haar geschiedenis, een deel van haar leven."

Ontsnapt aan de dood

Wat volgde, was een lijdensweg waar geen einde aan leek te komen. Toen een Duitse kampmedewerkster haar mee wilde nemen naar de gaskamer, zette ze haar muzikale talent in om aan dat afgrijselijke lot te ontkomen. 

Ik kon gelukkig een klein beetje toneelspelen, dus ik zei heel onderdanig tegen haar: 'Alstublieft, mevrouw, mag ik een liedje voor u spelen op de fluit?' Dat mens keek me even aan en gaf me toen de fluit. 'Nou, doe dan maar. Snel, mens!' Ik begon Melodie in F van Rubinstein te spelen. Ik bleef haar aankijken, en geloof het of niet: er kwam iets menselijks in dat gezicht tevoorschijn. Ze antwoordde: 'Dat was goed. Hou die fluit maar.' Daar heb ik mijn eigen leven mee gered.

Ze bleef tot de bevrijding in Auschwitz, vertelt Ed. "Toen de Russen eind januari 1945 in het kamp aankwamen, voerden de Duitsers alle gevangenen die nog konden lopen weg door de dikke sneeuw. Ze liepen dagen en nachten. Haar voeten bevroren. Ze kon vroeger goed dansen, maar raakte dat talent kwijt. Elke daaropvolgende winter kwam de pijn in haar voeten weer terug."

Opkrabbelen

Na de capitulatie van de Duitsers kon Ima niet op steun rekenen van buurtgenoten, aldus Ed. "Mensen zeiden: 'Ja, jij hebt weinig te eten gehad, maar wij hadden ook weinig aardappelen.' Dat besef van de erbarmelijke leefomstandigheden in Auschwitz was in ons land nog niet wijdverspreid. Het was dan ook een godsgeschenk dat ze vlak na de oorlog verliefd werd op mijn vader. Hij was een jonge psychiater, die veel eerder dan anderen begreep dat zo'n walgelijk trauma moet worden besproken en verwerkt."

Het koppel kreeg drie zoons en Ima ontpopte zich tot een indrukwekkend fluitiste. Ze ging jarenlang langs scholen om haar oorlogsverhaal te delen. "Ze zei altijd: voor de oorlog was ik een gedwee meisje. Maar ik denk dat dat niet helemaal klopte. Ze moet een bepaalde power gehad hebben, anders kan je die ellende niet doorstaan", aldus Ed.

"En als je toch eens wist wat een kracht ze daarbovenop ontwikkelde toen ze eruit kwam, hoe ze recht op haar doel afging en zich distantieerde van de bijzaken in het leven... Ja, dat is voor mij écht een heel waardevol voorbeeld geweest."

In het kader van tachtig jaar bevrijding staat Goedemorgen Nederland tot 4 mei 2025 iedere donderdag stil bij de Tweede Wereldoorlog. Wil je meer aangrijpende verhalen horen? Goedemorgen Nederland zendt op alle werkdagen, inclusief donderdag, uit van 7.30 tot 9.30 uur op NPO 1. De uitzendingen zijn ook terug te kijken via NPO Start.