Na coronapandemie valt nu ook Oekraïne-oorlog ten prooi aan complotdenkers: ‘Georganiseerd in radicaal denken’

Waar we in de coronacrisis te maken kregen met sceptici die de pandemie in twijfel trokken, lijken diezelfde mensen zich nu te richten op de oorlog in Oekraïne. Beelden die naar buiten komen uit bijvoorbeeld Boetsja, waar honderden dode burgers werden aangetroffen langs wegen en in geïmproviseerde graven, worden afgedaan als fake.

De oorzaak is een “dieperliggend gebrek aan vertrouwen in machthebbers en overheden”, zegt desinformatiedeskundige van de Tilburg Institute for Law, Technology, and Society Gwenda Nielen in Goedemorgen Nederland. “Bij de verhalen rond de The Great Reset zie je bijvoorbeeld dat er machthebbers zouden zijn die op wereldniveau de macht in handen proberen te krijgen”.

De aanhangers van dit soort theorieën variëren sterk, “van neonazi’s tot antivaxxers”, zegt Nielen. Zij hebben zich “georganiseerd in een bepaalde manier van radicaal denken. Je ziet dat de antivaxxers nu via de kanalen van The Great Reset tot dit soort theorieën komen”, doelt ze op de verschillende ontkenningen rond de moorden in Boetsja.

De sceptici komen elkaar tegen in groepen op bijvoorbeeld berichtendienst Telegram, vertelt Nielen. Ook zelf neemt ze deel aan zo’n kanaal. “Daarin gaat het net zo goed over Hugo de Jonge als over de slachtoffers in Boetsja, wat nepnieuws zou zijn. Maar het gaat ook over corona. Alles komt terug en loopt door elkaar. Mensen krijgen via dit soort kanalen deze ideeën, omdat ze toch al geen vertrouwen hebben in overheden en feiten.”

Putinverstehers

Volgens Nielen zijn deze mensen inmiddels veelal te bestempelen als pro-Russisch. “Ze noemen zichzelf Putinverstehers. Ze vinden bijvoorbeeld dat Poetin een rechtmatig mandaat had om Oekraïne binnen te vallen.”

Sceptici en complotdenkers lijken dus gevoelig voor propaganda uit Moskou. Volgens Nielen is “manipulatie van perceptie en gedrag van alle tijden, maar maakt internet het eenvoudiger om het op grote schaal te verspreiden”.

Ook maakt Rusland volgens haar gebruik van de moderne gedragswetenschappen om mensen te beïnvloeden. “Er wordt angst gebruikt en onzekerheid gecreëerd door meerdere verhalen naast elkaar te delen. In onzekerheid zijn mensen minder bereid om zich ergens voor in te zetten.”

Boetsja

De beïnvloeding uit Rusland heeft nu ook effect op het ontvangen van de berichtgeving rond Boetsja, merkt Nielen. Volgens haar probeert Moskou het idee te creëren dat Oekraïne de moorden op burgers in scène heeft gezet om zo Rusland in een kwaad daglicht te zetten. Dat die verhalen ook in het Westen worden gedeeld, is volgens haar niet omdat het Kremlin denkt dat wij het geloven. “Ze doen het zodat ze in Rusland kunnen zeggen: wij delen dit ook internationaal, omdat het de waarheid is.”

Op die manier wordt voorkomen dat steun in Rusland voor de oorlog in Oekraïne afbrokkelt. Poetins regime vertelt zelfs “een steeds sterker verhaal dat alle Oekraïners nazi’s zijn en dat verminkingen aan burgers en Oekraïense militairen geoorloofd zijn, om ze daarvoor te straffen”.

Het gevolg is dat ook mensen in het Westen beginnen te twijfelen over de echtheid van de moorden in Boetsja. “Ze horen zo vaak dit soort verhalen dat ze denken: waar rook is, is vuur”, zegt Nielen. “Zo werken mensen. Als je iets meemaakt, probeer je zelf een verklaring te zoeken. Als die verklaring er niet is, kun je die er zelf achter plakken.”

Ondertussen worden in Oekraïne “mensen die verdacht worden van spionage of overloop of niet Oekraïens genoeg zijn vastgebonden aan lantarenpalen met bordjes met ‘verrader’ erop geschreven”. De nieuwsstroom “polariseert enorm daar, maar ook hier”, waarschuwt Nielen.

Social media

Nepnieuws wordt met name verspreid via social media, zoals Twitter, Facebook en Tiktok. “We zijn in Nederland hard aan het werk aan Europese wetgeving. Dat moet ervoor zorgen dat bedrijven als Twitter en Facebook allemaal hun verantwoordelijkheid moeten nemen”, zegt VVD-Tweede Kamerlid Queeny Rajkowski.

“Als er berichten seculieren die oorlog ontkennen of het coronavirus niet serieus nemen, moeten die social media-platformen, die een megafoon zijn, de berichten verwijderen en de trollenlegers geen toegang meer geven”, pleit het Kamerlid.

De vraag is: wie bepaalt wie de waarheid spreekt? Maar volgens Nielen zijn er desondanks een aantal voordehandliggende maatregelen. “Je kunt sowieso zeggen: bepaald gedrag vinden we niet geoorloofd. Je mag geen fake accounts gebruiken, je mag geen robots inzetten, je mag niet geautomatiseerd content verspreiden, je mag niet aanzetten tot haat. Je kunt allerlei regels bedenken.”

“Als je mensen oproept andere mensen te vermoorden, dan kun je zeggen dat we dat niet accepteren zonder de achterliggende reden te beoordelen”, zegt ze. “Daar moeten we meer op inzetten, maar ook op toezicht. Nu ligt het bij de platformen zelf, maar die kunnen een commercieel belang hebben. Er moet een onafhankelijke toezichthouder komen”, besluit Nielen.

LEES OOK: Honderden dode burgers op straat in Boetsja ‘kan incidenteel zijn’

Door: Peter Visser