Voormalig topambtenaar VWS over kritiek op coronabeleid: 'Het is het bekende kennis achteraf-verhaal'

Erik Gerritsen was secretaris-generaal van het ministerie van Volksgezondheid toen corona uitbrak, vandaag precies vijf jaar geleden. De kritiek op het handelen tijdens de crisis vindt hij te makkelijk. "Wij werden de nationale aflaat voor de coronaboosheid."

Ja, er zijn fouten gemaakt, erkent Gerritsen in Goedemorgen Nederland op NPO 1. Maar werken tijdens een crisis is nu eenmaal roeien met de riemen die je hebt. "Ik ben heel trots op hoe wij dat bij VWS hebben gedaan."

"Het was een verschrikkelijke tijd, waarin afschuwelijke dingen gebeurden", zegt Gerritsen over de coronacrisis, volgens de topambtenaar het ergste wat Nederland is overkomen sinds de Tweede Wereldoorlog. "Ik moet natuurlijk ten eerste zeggen: ik ben heel trots op de samenleving. Het is zeer ondergesneeuwd geraakt, maar er ontstonden fantastische initiatieven."

Zeven dagen in de week was hij te vinden op het ministerie. "Wij moesten opeens allemaal dingen doen die we niet gewend waren. We moesten bijvoorbeeld zorgen dat er geen tekort kwam aan handalcohol. Iedereen keek naar ons en je moet beseffen dat je er geen verstand van hebt, maar dat er wel regie nodig is. Omdat je er geen verstand van had, moesten we meteen contact zoeken met mensen die er wel verstand van hadden."

"We hebben die zaken gedaan met partijen in het veld. De beademingsapparatuur hadden we net op tijd. Eerst hebben we de zuurstofflessen weggehaald bij tandartsen en dierenartsen, daarna de tweedehandsflessen bij Defensie. We hebben zo net genoeg tijd gekocht om eerst apparaten van Philips en daarna de Engelse en Duitse apparaten net op tijd te hebben. Daar hoor je vervolgens niks over", verzucht Gerritsen.

Hij slaagde erin om beademingsapparaten van Philips over te laten komen uit de Verenigde Staten. "Het was heel ingewikkeld. En als we resultaat boekten, wilden we dat aan Nederland laten weten. Op Schiphol kwamen die dingen uit KLM-toestellen naar buiten."

Kritiek 'bekende kennis achteraf-verhaal'

De kritiek op VWS noemt de oud-secretaris-generaal, de hoogste baas op een ministerie na de minister, in zijn geval tussen 2015 en 2021, "echt heftig". "Er werd vooral elders hard gewerkt, maar ook op het departement en andere departementen werd hard gewerkt. Maar als je de hele dag in de Tweede Kamer, in de pers en tijdens talkshows hoort: het is slecht, het gaat niet goed... Mijn rol was ook om elke ochtend onze teams langs te gaan, om ze weer moed in te spreken."

"Maar mensen van VWS begrepen dat het tempo waarin zij succesvol waren, een kwestie was van leven en dood", zegt Gerritsen, die ook hand in eigen boezem steekt: "Sommige dingen gingen goed. Een aantal dingen had je natuurlijk nog veel eerder willen doen."

Van kritiek op oud-zorgministers Bruno Bruins en Hugo de Jonge wil hij niets weten. "Nee, nee. Het is het bekende kennis achteraf-verhaal. Je moest zoveel dingen tegelijkertijd doen, dat je de volgende dag al niet meer wist hoe lang het geleden was dat je de vorige beslissing nam."

"Ik heb mijn bewindslieden keihard zien werken en de goede dingen zien doen. Toen Bruno uitviel, heeft Hugo de Jonge een stap gezet, terwijl hij wist: dit gaat mij niet helpen in mijn politieke carrière. Wij konden allemaal voorspellen, ook de ambtenaren, dat vrij snel als de crisis voorbij was, mensen met kennis achteraf zouden vertellen hoe het allemaal beter had gemoeten."

Hoewel hij tijdens de pandemie waarschijnlijk het belangrijkste werk uit zijn loopbaan deed, heeft Gerritsen er alles behalve van genoten. "Ik ben niet van de school van 'dit is professioneel interessant'. Je doet het maar gewoon op plichtsbesef."

'Meest democratisch gecontroleerde periode'

Dat de besluitvorming tijdens de pandemie niet transparant zou zijn geweest, vindt Gerritsen onwaar. "Dit is denk ik de meest democratisch gecontroleerde periode van Nederland. Wij hadden iedere één of twee weken Tweede Kamerdebatten, waarin alles werd besproken. Alle afwegingen werden transparant met de Kamer gedeeld. Ja, achteraf. Maar het was een crisis. Je moet eerst beslissen, maar je legt wel verantwoording af en daar zaten maar een paar dagen tussen."

"Overigens moesten die debatten worden voorbereid door ambtenaren en worden gedaan door ministers die eigenlijk bezig waren met de crisis. We moesten een brand blussen en om de haverklap nog even komen vertellen hoe we dat deden."

Het was ook niet zo dat het kabinet de adviezen van het Outbreak Management Team (OMT) blindelings opvolgde, zegt Gerritsen. De beslissing om scholen te sluiten werd bijvoorbeeld genomen nadat het OMT hiertegen was. Maar "na een lobby van leraren die logischerwijs bang waren om voor de klas te staan", werd dat besluit toch genomen.

Daarbij werd bovendien geluisterd naar de wens van de Tweede Kamer, merkt hij op. "Een nieuwe baas van de medisch specialisten dacht: ik moet ook eens wat zeggen en riep: het is onverstandig om scholen open te houden. Toen kwam er opeens de reactie van de Tweede Kamer: gooi de scholen maar dicht."

'Integere beslissingen genomen'

Gerritsen schiet snel in de verdediging. "Ik heb nog steeds heel erg de behoefte om verantwoording af te leggen." Toch kan hij de kritiek ook naast zich neerleggen. "De eerste week vond ik het misschien gezeur achteraf, daarna sloeg de mildheid toe, omdat ik ook snap wat mensen overkwam. Ze verloren hun baan, kinderen moesten opeens van school, tot de vele doden."

"Alleen, ik was erbij op de momenten dat de beslissingen werden genomen. Ik durf nog steeds te zeggen dat we op die momenten, zowel ambtelijk als politiek, de integere beslissingen hebben genomen, met de kennis die we op dat moment hadden. Er werd heel veel gepraat in de Tweede Kamer en uiteindelijk zijn de beslissingen democratisch gelegitimeerd. In die zin is het netjes gegaan."

Gerritsen vindt het vervelend dat de Parlementaire enquête naar de aanpak van de coronapandemie niet is afgerond. "Die had ik liever een stuk eerder gehad." Bovendien worden lessen uit de coronaperiode nu al vergeten. "De crisis lijkt heel kort geleden, maar er wordt bezuinigd op pandemische paraatheid. Overigens door een minister (Fleur Agema, red.) die toen ze zelf Kamerlid was zei: schiet eens op met die voorbereiding!"

'Wij werden de nationale aflaat'

Zelf verloor Gerritsen zijn vader tijdens de coronacrisis. "Hij had een hersenbloeding en kwam in het ziekenhuis terecht, met de bekende strikte bezoekregels. Alleen mijn moeder mocht er iedere dag een uurtje heen en mijn broertje en ik één dag. In die toestand kreeg hij corona. Op het allerlaatste moment mochten we even met z'n allen bij hem zijn."

"Mijn dochters waren ook een beetje boos op mij. 'Papa, jij bent verantwoordelijk voor die bezoekregels, daarom hebben we opa niet meer kunnen zien toen we nog normaal konden communiceren', zeiden ze. Maar dit gebeurde natuurlijk met heel veel mensen in Nederland."

Tekst gaat verder onder X.

Hij leerde naar eigen zeggen een belangrijke les. "Boos zijn op de kritiek had geen zin. Mijn eigen dochters begrepen het ook niet meer. Er gebeurden hele erge dingen. Mensen wilden dat het stopte en wilden tegen iemand boos kunnen worden."

Gerritsen: "Dat was voor de mensen bij VWS echt heftig. Ze waren zo hard aan het werk en moesten de kritiek iedere dag in de krant lezen, ook in serieuze kranten. Hoofdredactionele commentaren die ambtenaren als een stel amateurs afschilderden. Maar de persoonlijke verhalen maakten ook dat ik dacht: dit is ook ongelofelijk heftig. Je moet de mensen hun boosheid gunnen. Wij werden de nationale aflaat voor de coronaboosheid."