Twintig jaar na moord op Theo van Gogh: ‘De onschuld is verdwenen’

Het is zaterdag twintig jaar geleden dat film- en opiniemaker Theo van Gogh op klaarlichte dag werd vermoord door Mohammed B. De moord heeft de samenleving blijvend veranderd, zeggen Kamran Ullah en Arno Kantelberg. "De onschuld is verdwenen."

Een provocateur, maar ook een pracht-Amsterdammer. Zo herinnert hoofdredacteur van De Telegraaf Kamran Ullah zich Theo van Gogh. "Hij is op klaarlichte dag, terwijl mensen gewoon op de tram stonden te wachten, afgeslacht. Er zijn acht kogels afgevuurd, zijn keel is doorgesneden en er zijn brieven met doodsbedreigingen aan onder andere Ayaan Hirsi Ali in zijn borst gestoken."

Door de moord werd jihadisme plots zichtbaar in onze straten, zegt Ullah in Goedemorgen Nederland op NPO 1. "Theo van Gogh zei alles, deed alles. De moord had een enorme impact. Het is krankzinnig dat dit plaats heeft kunnen vinden in onze straten."

Een foto van de dode Van Gogh stond de volgende dag op de voorpagina van De Telegraaf met daarboven de tekst 'afgeslacht'. "Die foto, in alle eerlijkheid, zouden we vandaag de dag niet meer doen. Maar dit was wel een manier om te laten zien wat er was gebeurd, om te laten zien dat hij écht was afgeslacht."

'Altijd op zoek naar het akkefietje'

Journalist Arno Kantelberg werkte bij tijdschrift Esquire samen met Van Gogh. "Theo was altijd op zoek naar het akkefietje, het opstootje, de spanning en de provocatie. Hij koesterde zijn vijandschappen. Dat vond hij echt leuk, hij had daar heel veel lol in."

"Ik weet nog dat ik een stuk had geschreven over Barend & Van Dorp", vertelt Kantelberg. "Ze waren daar woedend over en schreven boze brieven. Ik vond het vermoeiend en vervelend, Theo vond het fantastisch. Ik kwam hem tegen in Café Luxembourg, waar hij vaak zat, en zei tegen hem: 'Volgens mij zitten jij en ik anders in elkaar'. Na de moord was de lol van de provocatie weg. Alle onschuld was verdwenen."

Ontvang jij onze nieuwsbrief al? Meld je hier nu gratis aan!

De documentaireserie 'De Hunkering' van BNNVARA, die onlangs verscheen, belicht Van Gogh, maar maker David de Jong besloot geen beelden van zijn film Submission te gebruiken. "In een interview zei hij daarover dat hij zichzelf heeft gecensureerd, omdat mensen in zijn omgeving zeiden: 'Doe het nou niet'. Dat is wat er is veranderd", zegt Ullah.

'Over bepaalde onderwerpen is men voorzichtiger'

De moord op Van Gogh maakte volgens hem duidelijk dat je uitspreken grote gevolgen kan hebben. "De avond van de dag van de moord ben ik naar de lawaaidemonstratie geweest. Dat is de laatste keer dat ik ben gaan demonstreren. Als Amsterdammer - ik ben opgegroeid in De Baarsjes - had ik het het gevoel dat ik één hand was verwijderd van Theo Van Gogh, maar opeens ook één handdruk van Mohammed B. "

Moslimextremist B. werd veroordeeld tot levenslang. Op zijn laptop werden moordplannen gevonden op PVV-leider Geert Wilders. "Wilders is twintig jaar geleden zijn vrijheid kwijtgeraakt. Dat we iemand hebben die al twintig jaar beveiligd wordt omdat dit opnieuw kan gebeuren, zegt wel iets over dat de lol eraf is."

Politiek verslaggever van Omroep WNL Thomas van Groningen voegt toe: "Ik weet niet of ik het hardop moet zeggen, maar ik denk dat politici dit soort incidenten met zich meedragen als ze bepaalde standpunten verwoorden. Over bepaalde onderwerpen is men denk ik voorzichtiger geworden door dit soort incidenten."

'Van Gogh hield van maken'

Van Gogh wordt herinnerd omdat hij nooit een blad voor zijn mond nam, maar was misschien wel op de eerste plaats geen onverdienstelijk filmmaker. "Helaas hebben we het nog heel weinig over hem als filmmaker, omdat hij zichzelf misschien overschreeuwde. Hij kwam meer bekend te staan om zijn meningen en, in mijn ogen, soms onnodige uitspraken, dan zijn films. Maar als filmmaker heeft hij ook echt wel wat mooie films gemaakt", zegt filmjournalist Merel van Baal.

Goedemorgen Nederland gemist? Kijk deze uitzending nu hier terug via NPO Start.

"In Interview zette hij Katja Schuurman tegenover Pierre Bokma. Ook Blind Date vond ik een goede film. Ze zijn allebei nagemaakt in Amerika. Tegenwoordig wordt er in de Nederlandse filmwereld heel erg gediscussieerd over budgetten. Van Gogh hield van maken. Hij maakte altijd, ook als hij geen budget had. Dat is soms ook wel te zien aan de film, om eerlijk te zijn, maar dat was wel wat hij was als filmmaker."

Van Gogh zou Van Gogh niet zijn als hij niet ook in zijn films een uitdagende boodschap uitdroeg en de discussie aanzwengelde. "Dat is wel wat film zo interessant maakt", zegt Van Baal. "Een goede film zorgt voor discussie thuis."