Hoe gaan de veiligheidsdiensten in Nederland te werk? ‘Ongekende dreiging misschien het spannendst’

Infiltratie, telefoontabs, undercoveragenten en het analyseren van data: de inlichtingendiensten houden Nederland in het geheim veilig. Maar hoe komen de diensten aan hun informatie en wat doen ze daarmee? Veiligheidsdeskundige en docent Willemijn Aerdts schreef er een boek over, en licht een tipje van de sluier op in Goedemorgen Nederland. “De ongekende dreiging is misschien wel het spannendste.”

“Ik denk dat het boek laat zien dat het werk uit verschillende onderdelen bestaat”, zegt Aerdts. In het boek beklemtoont ze vooral dat niet iedereen hoeft te vrezen voor de diensten, en ze wil dan ook een stukje angst wegnemen. “Ik heb veel studenten op de Universiteit Leiden, die beginnen en die zeggen: ‘Mevrouw, word ik dan nu ook getapt?’ Dat is denk ik een groot misverstand wat bestaat”, zegt ze. “Dat willen die diensten helemaal niet. De meeste mensen zijn niet interessant voor hen.” Alleen als er een dreiging is of een onderwerp wat interesse heeft van de dienst, zouden ze wel eens bijzondere bevoegdheden, zoals dat genoemd wordt, in kunnen gaan zetten.

Het boek Diensten met geheimen van de Leidse docent geeft een inkijkje in het werk van de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) en de Nederlandse militaire inlichtingendienst (MIVD). In haar boek concludeert Aerdts dat we niet naïef moeten zijn als het gaat om de kwetsbaarheid van onze democratische rechtsorde door bijvoorbeeld ondermijning of spionage. Over de inhoud van het boek moest wel gepuzzeld worden, zo geeft ze aan. “Soms komen er uit archiefbeelden dingen naar buiten, en diensten hebben zelf ook wel dingen naar buiten gebracht. Maar het is altijd de vraag, staat alles erin? Onderzoek doen naar die diensten is soms wel lastig. Maar daardoor juist belangrijk.”

 ‘De ongekende dreiging is misschien wel het spannendst’

Hoe de diensten omgaan met een toekomstige dreiging is misschien wel het spannendste, zegt Aerdts. “Want je moet in de toekomst kijken. Het mag niet misgaan. Want als het misgaat, dan weten we het allemaal. En de dingen die goed gaan, kunnen ze moeilijk naar buiten brengen”, aldus de veiligheidsdeskundige. “Dus je data gaat analyseren. En je probeert je te verplaatsen in die tegenstander. Wat wil een land? Wat wil een terroristische groepering? Dat probeer je in de gaten te houden.”

De veiligheidsdiensten houden niet alles strikt geheim. Als je naar de huidige jaarverslagen kijkt, is te zien dat de focus vooral ligt op Rusland en China, maar ook op Noord-Korea en jihadistisch terrorisme. “Gisteren werd bekend dat er natuurlijk ook naar het anti-overheidssentiment en complottheorieën wordt gekeken. Dus zo krijg je toch ook een beetje een inkijkje in wat die diensten doen”, zegt Aerdts. “Dat is ook een taak van in dit geval de AIVD. Dat je je maatschappij wat weerbaarder probeert te maken, van: ‘Jongens, dit is er aan de hand. Je ziet misschien wel nieuwsberichten, maar dit is het verhaal wat erachter zit.’ En daarom brengen ze dat dan ook naar buiten.”

Hack van Russische spionnen bij OPCW

Een van de situaties die wel voor het publiek zichtbaar was deed zich voor op 13 april in 2018. Toen voorkwam de MIVD een hack bij de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens in Den Haag (OPCW). Russische spionnen probeerden het wifi-netwerk op te komen. De vier betrokken Russische officieren werden staande gehouden op de parkeerplaats voor het OPCW en zijn dezelfde dag nog het land uit gezet.

De Russen waren op 10 april 2018 naar Nederland gereisd met een diplomatiek paspoort. “Onze inlichtingendiensten hebben een tip gekregen van een buitenlandse inlichtingendienst”, zegt Aerdts over deze zaak. Vervolgens hadden ze anderhalve uur de tijd om in actie te komen, omdat de Russen nog aan moesten komen op Schiphol. Wat de Russen precies kwamen doen, was onduidelijk, dus dat moest nog uitgevogeld worden. “Dan legt zo’n dienst alle opties naast elkaar en proberen ze de puzzel te leggen. Op het moment dat de Russen een auto huren en uiteindelijk naar Den Haag gaan, weet je in ieder geval: we hebben een aantal internationale organisaties in Den Haag”, legt de universitair docent uit. “Die gaan we in de gaten houden. Dus dan wordt er ook veel met buitenlandse inlichtingendiensten informatie uitgewisseld.”

Moeten de AIVD en MIVD meer bevoegdheden krijgen?

De AIVD en MIVD willen meer bevoegdheden om informatie kunnen aftappen in de strijd tegen landen als China en Rusland. Ze zijn nu onvoldoende bewapend tegen cyberaanvallen vanuit die landen, stellen ze. Critici vinden echter dat het geven van meer bevoegdheden te ver gaat. Zo ook kabinetsadviseur Raad van State. Het nieuwe wetsvoorstel dat de AIVD en MIVD meer slagkracht moet geven biedt namelijk ook de mogelijkheid om “ongericht” data te verzamelen van miljoenen burgers. Zo mogen ze internetkabels aftappen, en die informatie mag gedeeld worden met buitenlandse diensten. Maar de belangrijkste aanpassing is dat de inzet van bepaalde bijzondere bevoegdheden niet meer vooraf goedgekeurd hoeft te worden door de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB).

Aerdts zegt daarover dat zij denkt dat er altijd een balans moet zijn. “Want die diensten hebben inderdaad vergaande bevoegdheden die in privacy kunnen ingrijpen.” Maar, geeft ze aan: “Daar hangt een heel zwaar toezichtstelsel tegenover. Ze mogen dat nooit zomaar doen. Ze hebben toestemming in hun eigen organisatie al nodig, maar ook nog van de minister, en voor de meest vergaande bevoegdheden van een toetsingscommissie, voordat ze dat mogen doen.” Verder mag de door inlichtingendiensten verkregen informatie nooit gebruikt worden om iemand achter slot en grendel te zetten, legt ze uit. “Dus die balans is denk ik in Nederland goed geregeld, maar het is wel altijd iets om goed in de gaten te houden.”

Lees ook: 

Oud-AIVD directeur Rob Berthole: Nederlandse inlichtingendiensten moeten zelf spionagedreiging Chinese hijskranen onderzoeken

Door: Marinka Wagemans